تا حالا فکر کرده ایم که مسجد غیر از این که محل عزاداری شب های دهه اول محرم و سفره قیمه یا عدس پلوی آخر هیأت باشد چه کارکردهای دیگری نیز در طول تاریخ داشته است؟ آن هم کارکردهایی در راستان فضای قدسی و معنوی آن؟ به طور فشرده نقل تاریخ را در این زمینه مرور می کنیم.

عبادت و تهذیب

اگرچه به تعبیر ایه 115سوره بقره: «وَللهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللهِ» تمامی جهان محضر خدا و جایگاه عبادت است اما مسجد قداست، ویژگی و آداب مخصوص به خود را دارد. مسجد مهمان سرای خداست. آرامش، گم شده عصر تکنولوژی و ارتباطات، در فضای قدسی مسجد قابل بازیابی است.

نكته: «مسجد، دوست‌ترين مواضع است نزديک حق تعالي... مسجد، خانه هر پرهيزكاري‌ا‌ست؛ يعني مرد متقي، ملازم بيت الله است، چنان‌که شخصي که صاحب‌خانه‌اي‌ا‌ست، دايم در آن خانه مي‌باشد و هر که براي خداي مسجدي بسازد، حق تعالي براي وي کوشکي[1] در بهشت بنا کند و در حديث آمده است که...: هر که بنا کند مسجدي و اگر چه هم‌چندِ خوابگاه اِسفَرود[2] باشد ـ که آن در غايت کوچکي و تنگي ـ است حق تعالي بنا کند از براي وي خانه‌اي در بهشت؛ و توفيق عمارت کردن[3] مساجد و بُقاعِ خير نيابد الّا کسي که مُؤَيد باشد مِن عِندِالله به کمال ايمان و عمل صالح...».[4]
مسجد، جاي خواندن خدا و راز و نياز با معبود بي‌همتاست. بنابراين، نبايد در آن از خدا غافل بود و به جاي تقرب به حضرت حق، از وي دور شد و به غير حق پرداخت.
توصيه: «چون در مسجدها مي‌روند مي‌خوانند که و خاص و عام چون در مسجد آيند و سنت نماز بگزارند و بنشينند و ميان فرض و سنت هر حکايت و حساب و کتاب ديواني و ميان ديهي[6] و هر بيهوده و كلْپَتره[7] بازاري و خانگي که دانند و شنيده باشند همه برخوانند, بلکه بسيار بود که به جنگ و ماجرا انجامد و به تَعْنَت[8] و اِيذاي[9] يکديگر در آيند و آواز بلند کنند و تکذيب و تکفير يکديگر کنند و فِتنه و غمازي[10] آغازند, و آخر الامر فَريضه بگزارند و با باطن‌هاي پر از غَلّ و

اگر چه هدف اصلی بنای مسجد، ایجاد مکان خاصی برای عبادت و راز نیاز با خداوند متعال است و علت نامگذاری آن به مسجد، از آن روست که جایگاه سجده و تواضع در پیشگاه خداوند متعال است؛ اما نباید از جنبه‌های دیگر مسجد غافل گردید.
با نگاهی گذرا به تاریخ صدر اسلام و پس از آن، درمی‌یابیم که مسجد از آغاز پیدایش تاکنون به عنوان مرکز مهمی برای انجام رسالت رسول خدا(ص)، منشأ تحولات و خدمات، و پایگاهی برای ابلاغ پیامهای الهی به شمار می‌رفته است. در حال حاضر نیز مساجد در زمینه‌های مختلف دارای فعالیتهای گسترده می‌باشد و هر قدر این فعالیتها و کارکردها از تنوع بیش‌تری برخوردار باشد مسلماً از جذابیت و اقبال بیش‌تری برخوردار شده و مورد استقبال گسترده‌تری از سوی تمامی اقشار جامعه، به‌ویژه قشر جوان قرار خواهد گرفت که نتیجة آن افزایش اعتقادات مذهبی و دین‌باوری در سطح جامعه می‌باشد.
گرچه پرداختن به تمام کارکردهای مسجد از صدر اسلام تاکنون در این نوشتار نمی‌گنجد؛ ‌اما معرفی برخی از کارکردهایی که هم اینک در بسیاری از مساجد قابل اجرا است، خالی از فایده نخواهد بود:

رونق و شكوفايي مسجد در ايجاد و تداوم فرهنگ ديني بسيار مؤثر است. امروزه با توجه به تهاجم فرهنگي گسترده دشمنان انقلاب و اسلام و تغيير نگرش افكار عمومي درباره دين و دين داري، لازم است مسجدها با شيوه ها و ابزار نويني، رسالت ديني خود را انجام دهند. در اين راستا، نخست موانع و سپس علل رونق و شكوفايي مسجد را بررسي مي كنيم. مي دانيم كه تقويت علل رونق و شكوفايي مسجد، در برخي موارد به مسائل گوناگون و پيچيده اجتماعي و فرهنگي مربوط مي شود كه ارائه راه كارهاي اصلاحي در حد اين كتاب و متناسب با فضاي رسانه را مشكل مي كند. بنابراين، به مطرح كردن علل شكوفايي مبتني بر رفع موانع بسنده مي كنيم و از طرح راه حل مستقلي براي رفع موانع اجتناب مي كنيم. ضمن اينكه عنوان موانع و شيوه بحث و تحليل موانع و علل آن تا حدود زيادي راه كارها را نشان مي دهد.

نظافت در اسلام از جايگاه ويژه‌اي برخوردار است. اهتمام به نظافت و پاكيزگي مساجد به عنوان پايگاه‌هايي براي ابلاغ پيام اسلام نيز در روايات مورد تاكيد فراوان قرار دارد. مسجد مكاني است كه همه مومنان فارغ از تمامي مسائل گرد هم مي‌آيند. نظافت و تميزي مسجد مي‌تواند به همه آنها روحيه ببخشد.
از سويي گرد آمدن عده‌اي با وضعيت جسماني و سلامت متفاوت نياز به توجه بيشتر در امر سلامت را طلب مي‌كند. همه مردم دوست دارند براي نيايش و عبادت، پا به محيطي بگذارند كه در آن آرامش برقرار بوده محيطي پاك، معطر و خوشبو باشد.