مسجد در سادهترين شكل خود ميتواند ديواري باشد كه رو به قبله ساخته ميشود و جهت نمازگزاردن را نشان ميدهد. اما تأكيد اسلام به برپايي نماز جماعت و انتظاراتي كه مسلمانان از مسجد دارند، موجب شده تا مسجد از يك مكان عبادي به يك نهاد عبادي با كاركردهاي ارتباطي و اجتماعي متنوع بدل شود.
مسجد پيامبر در مدينه كه پس از هجرت ايشان از مكه ساخته شد، جايي فراتر از يك مسجد بود و كانون جامعه جديد اسلامي به شمار ميرفت. مهمترين كاركرد عبادي مسجد علاوه بر برگزاري نماز جماعت، وعظ ديني، اعتكاف، تعليم، قرائت و
1. مسجد واژه «مَسجد» اسم مکان است که از «سَجَدَ» اشتقاق یافته، به معنای سجدگاه و محل عبادت بوده و با کلماتی چون «سَجده» و «سُجود» همخانواده میباشد. در خصوص مفهوم «مَسجد» در کتب لغت آمده: «المَسجَد والمَسجِد، الذی یُسجَد فیه، وَكلُّ مَوضعٍ یُتَعَبَّد فیه فَهُو مَسجِد؛ مسجَد یا مسجِد، جایی است که در آن سجده میشود و هر جایگاهی که در آن عبادت شود، آنجا مسجد است.» در اصطلاح، مسجد به مکانی گفته میشود که مسلمانان در آن جمع آمده و در آن به اقامه نماز و اجرای فرامین دینی قیام میکنند. و از آنجا که سجده در میان سایر اعمال عبادی، نزدیکترین حالت بنده به پروردگار خویش است، این مکان، به نام «مسجد» نامگذاری شده است.
تا حالا فکر کرده ایم که مسجد غیر از این که محل عزاداری شب های دهه اول محرم و سفره قیمه یا عدس پلوی آخر هیأت باشد چه کارکردهای دیگری نیز در طول تاریخ داشته است؟ آن هم کارکردهایی در راستان فضای قدسی و معنوی آن؟ به طور فشرده نقل تاریخ را در این زمینه مرور می کنیم.
عبادت و تهذیب
اگرچه به تعبیر ایه 115سوره بقره: «وَللهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللهِ» تمامی جهان محضر خدا و جایگاه عبادت است اما مسجد قداست، ویژگی و آداب مخصوص به خود را دارد. مسجد مهمان سرای خداست. آرامش، گم شده عصر تکنولوژی و ارتباطات، در فضای قدسی مسجد قابل بازیابی است.
اگر چه هدف اصلی بنای مسجد، ایجاد مکان خاصی برای عبادت و راز نیاز با خداوند متعال است و علت نامگذاری آن به مسجد، از آن روست که جایگاه سجده و تواضع در پیشگاه خداوند متعال است؛ اما نباید از جنبههای دیگر مسجد غافل گردید.
با نگاهی گذرا به تاریخ صدر اسلام و پس از آن، درمییابیم که مسجد از آغاز پیدایش تاکنون به عنوان مرکز مهمی برای انجام رسالت رسول خدا(ص)، منشأ تحولات و خدمات، و پایگاهی برای ابلاغ پیامهای الهی به شمار میرفته است. در حال حاضر نیز مساجد در زمینههای مختلف دارای فعالیتهای گسترده میباشد و هر قدر این فعالیتها و کارکردها از تنوع بیشتری برخوردار باشد مسلماً از جذابیت و اقبال بیشتری برخوردار شده و مورد استقبال گستردهتری از سوی تمامی اقشار جامعه، بهویژه قشر جوان قرار خواهد گرفت که نتیجة آن افزایش اعتقادات مذهبی و دینباوری در سطح جامعه میباشد.
گرچه پرداختن به تمام کارکردهای مسجد از صدر اسلام تاکنون در این نوشتار نمیگنجد؛ اما معرفی برخی از کارکردهایی که هم اینک در بسیاری از مساجد قابل اجرا است، خالی از فایده نخواهد بود:
سر زندگي و نشاط بركت حضور جوانان بوده و هر جايي كه اين قشر از جامعه در آن جا ديده شوند محيطي فرحبخش و جذاب است. تدين قشر جوان ايراني بدون شك خود عاملي براي حضور جوانان در مركز ديني محلات يعني مساجد است ولي با توجه به تأكيدات بزرگان دين براي تبليغ اسلام و جذب اقشار مختلف از جمله قشر جوان بايد با در نظر گرفتن تمامي جوانب اوضاع داخلي و خارجي كشور و جذابيتهاي كاذب هجمه فرهنگي غرب براي جلب نظر اين طيف اكثريت فعال طرحي نو در انداخت.
شعار جوان گرايي در سالهاي اخير درباره مسائل مختلف بسياري گفته شده و به خاطر عمل نشدن به آن دلزدگي جوانان را در پي داشته لذا در اين مورد بايد تلاش براين باشد كه همان مباحث با همان رويكرد شكل نگيرد و جذب جوانان به مساجد با تمامي ابزارهاي مادي و معنوي دنبال شود تا مبادا دست دشمن مترصد كوتاهي
سر زندگي و نشاط بركت حضور جوانان بوده و هر جايي كه اين قشر از جامعه در آن جا ديده شوند محيطي فرحبخش و جذاب است. تدين قشر جوان ايراني بدون شك خود عاملي براي حضور جوانان در مركز ديني محلات يعني مساجد است ولي با توجه به تأكيدات بزرگان دين براي تبليغ اسلام و جذب اقشار مختلف از جمله قشر جوان بايد با در نظر گرفتن تمامي جوانب اوضاع داخلي و خارجي كشور و جذابيتهاي كاذب هجمه فرهنگي غرب براي جلب نظر اين طيف اكثريت فعال طرحي نو در انداخت.
شعار جوان گرايي در سالهاي اخير درباره مسائل مختلف بسياري گفته شده و به خاطر عمل نشدن به آن دلزدگي جوانان را در پي داشته لذا در اين مورد بايد تلاش براين باشد كه همان مباحث با همان رويكرد شكل نگيرد و جذب جوانان به مساجد با تمامي ابزارهاي مادي و معنوي دنبال شود تا مبادا دست دشمن مترصد كوتاهي متوليان امر از آستين درآمده و جوانانمان را در چنگال خود گيرد.
هماكنون با گسترش وسايل ارتباط جمعي و تنوع اهرمهاي مورد استفاده غرب ، اين تهديد وجود دارد كه جوانان ساده دل را به راحتي جذب اميال دنيوي كرده
اداره مسجد
از آنجا که مسجد یکی از اماکن عمومی مسلمانان است و جهت پرستش خداوند ایجاد می شود، و هر مسلمانی علاقه مند به افزایش حضور مردم در این مکان مقدس می باشد، لازم است به گونه ای اداره شود که بیشترین میل و رغبت را در مؤمنین برای حضور مداوم فراهم سازد. برای دستیابی به این هدف ارزشمند و الهی، بایستی از جهت ساختمان، تجهیزات، تاسیسات و... به گونه ای عمل شود که بر جاذبه های مشروع مسجد افزوده و در چگونگی اداره مسجد نیز میل عمومی مؤمنین لحاظ گردد.
امروزه در جوامع گوناگون، مدیریت مشارکتی از تاثیرات شگرفی برخوردار بوده، و توانسته است امکانات و نیروهای انسانی را در جهت نیل به اهداف سازمانهای مختلف بسیج کند.
در اداره مسجد نیز می توان با بهره گیری از این شیوه مدیریتی، علاقه و میل افراد زیادی را با مسجد همراه ساخته، بر رونق مساجد افزود.
مدیریت مشارکتی و اسلام
مدیریت مشارکتی در آموزه های دینی ما از جایگاه بسیار مهمی برخوردار بوده، تحت عنوان «شور» و «مشورت» و «مشاوره» مطرح گردیده است.
در اهمیت مشورت همین بس که خداوند به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله دستور
مسجد خانه خدا در زمين،1 مركز وحي،2 منبع فيوضات معنوي و بركات گوناگون براي نمازگزاران و جامعه اسلامي است. بيگمان مكاني كه چنين جايگاهي نزد خداوند دارد، حضور در آن، آثار فراواني را خواهد داشت و بدون ترديد شامل حال مكلفان و حاضران در مسجد اعم از زن و مرد نيز خواهد بود.
آثار حضور در مسجد چنان متنوع است كه به سختي ميتوان پيرامون تمامي آنها سخن گفت؛ چنانكه در يكي از احاديث امام علي عليهالسلام ، براي حضور در مسجد هشت اثر برشمرده شده است:
«مَنِ اخْتَلَفَ اِلَي الْمَسْجِدِ اَصابَ اِحْدَي الثَّمانِ؛ اَخا مُسْتَفادا فِي اللّهِ، اَوْ عِلْما مُسْتَطْرَفا اَوْ آيَةً مُحْكَمَةً اَوْ يَسْمَعُ كَلِمَةً تَدُلُّ عَلي هُديً، اَوْ رَحْمَةً مُنْتَظَرَةً، اَوْ كَلِمَةً تَرُدُّهُ عَنْ ردي، اَوْ يَتْرُكَ ذَنْبا خَشْيَةً اَوْ حَياءً؛3 كسي كه به مسجد رفت و آمد ميكند، يكي از منافع هشتگانه نصيب او ميشود: برادري مفيد و با ارزش در راه خدا، يا علم و دانش نو، يا دليل و برهان محكم [براي تثبيت عقايد]، يا كلماتي كه موجب هدايت شود [ميشنود]، يا رحمت مورد انتظاري [شامل حال او ميشود]، يا مواعظي كه او را از فساد و گناه باز دارد، [ميشنود،] يا به خاطر ترس يا حيا و آبروي خود گناهي راترك ميكند.»
نقش مساجد در این برهه از زمان بسیار مهم و تعیین کننده می باشد، مساجد می توانند کانون تولید فرهنگ و ادب و همچنین کارخانه انسان سازی و قرنطینه انحرافات فکری و مذهبی باشند. مسجد تنها برای نماز خواندن و راز و نیاز نیست، بلکه اکنون وظیفه ای بیش از آن را دارد؛ مساجد پرورش دهنده اخلاق، شور، شعور،شخصیت، انسانیت، مروت، تعهد، جوانمردی و... می باشند.
آشنا و مأنوس نمودن فرزندان با مسجد از همان دوران طفولیت موجب مصونيت آنها تا آخر عمر از هرگونه انحراف فکری، اجتماعی وامثالهم خواهد بود.
حال دو نكته مطرح است:
نکته اول: گردانندگان مساجد ، امام جماعت، هیئت امناء ، مسئولین جلسات قرائت قرآن و فرهنگی مساجد باید افرادی ، متدین ، با تقوا، عادل ، دلسوز و با معلومات و فرهیخته ای باشند که جز رضای خدا قدمی برندارند، و سلیقه ها ، استفاده های ابزاری وشخصی در فعالیتهاشان نقش نداشته باشد.
تجربهها، آسیبشناسی و راهکارها
انجام کار فرهنگی از اموری است که سهل و ممتنع مینماید و نیروهای مذهبی در وهلة اول هم میدانند و هم نمیدانند که باید از کجا، چگونه، چه زمانی و چه کاری را شروع کنند. ازاینرو، این نوشتار که ناظر به فعالیتهای فرهنگی و اجتماعی و اهمیت کار در مساجد، هئیت، پایگاههای بسیج، کانونهای فرهنگی و هنری و دیگر پایگاههای فرهنگی و مذهبی ماست، سعی دارد تا نمونهای از این کارها را، که شاید به ذهن بسیاری از فعالان فرهنگی رسیده باشد یا حتی به مرحله اجرا در آمده باشد را این بار به صورت منظم و دستهبندی شده ارائه نماید. این نوشتار به فعالان مساجد، پایگاههای و هیئتهای جبهة فرهنگی انقلاب اسلامی تقدیم میشود.