تا حالا فکر کرده ایم که مسجد غیر از این که محل عزاداری شب های دهه اول محرم و سفره قیمه یا عدس پلوی آخر هیأت باشد چه کارکردهای دیگری نیز در طول تاریخ داشته است؟ آن هم کارکردهایی در راستان فضای قدسی و معنوی آن؟ به طور فشرده نقل تاریخ را در این زمینه مرور می کنیم.

عبادت و تهذیب

اگرچه به تعبیر ایه 115سوره بقره: «وَللهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللهِ» تمامی جهان محضر خدا و جایگاه عبادت است اما مسجد قداست، ویژگی و آداب مخصوص به خود را دارد. مسجد مهمان سرای خداست. آرامش، گم شده عصر تکنولوژی و ارتباطات، در فضای قدسی مسجد قابل بازیابی است.

جولین جیلی یک اسلام شناس مسیحی با اشاره به تفاوت میان مساجد و کلیساها، از کارکردهای گوناگون مساجد سخن گفت و تأکید کرد: امروزه، مساجد، مهم ترین مراکز ترویج مهدویت هستند.
این کشیش اسلام شناس ایتالیایی با بیان این که ارزش شیعیان در باور به مهدویت نهفته است، افزود: اعتقاد به امام پنهانی که روزی برای عدالت و صلح باز می گردد، سرشار از ایجاد انگیزه های انسانی است.

شما از طرفی کشیش هستید و از سوی دیگر با زندگی مسلمانان آشنایی دارید؛ نقش مساجد و کلیساها در ترویج معارف دینی و ارزش های انسانی چه شباهت ها و تفاوت هایی با هم دارد؟

تا آن جا که می دانم، مساجد در ایران نقشی بیش از اقامه نماز دارند. موعظه گران در آن جا مردم را موعظه می کنند و خطابه می خوانند، مدارس دینی در آن جا دایر می شود و به طور کلی، مساجد مرکز فعالیت های اجتماعی و فرهنگی مختلفی هستند و کارکرد چند جانبه دارند. گمان می کنم در حال حاضر هم مساجد مهم ترین مراکز ترویج مهدویت هستند. اما در مورد کلیساها باید بگویم که عمده ترین فعالیت آن ها اجرای مراسم است.

اگر چه هدف اصلی بنای مسجد، ایجاد مکان خاصی برای عبادت و راز نیاز با خداوند متعال است و علت نامگذاری آن به مسجد، از آن روست که جایگاه سجده و تواضع در پیشگاه خداوند متعال است؛ اما نباید از جنبه‌های دیگر مسجد غافل گردید.
با نگاهی گذرا به تاریخ صدر اسلام و پس از آن، درمی‌یابیم که مسجد از آغاز پیدایش تاکنون به عنوان مرکز مهمی برای انجام رسالت رسول خدا(ص)، منشأ تحولات و خدمات، و پایگاهی برای ابلاغ پیامهای الهی به شمار می‌رفته است. در حال حاضر نیز مساجد در زمینه‌های مختلف دارای فعالیتهای گسترده می‌باشد و هر قدر این فعالیتها و کارکردها از تنوع بیش‌تری برخوردار باشد مسلماً از جذابیت و اقبال بیش‌تری برخوردار شده و مورد استقبال گسترده‌تری از سوی تمامی اقشار جامعه، به‌ویژه قشر جوان قرار خواهد گرفت که نتیجة آن افزایش اعتقادات مذهبی و دین‌باوری در سطح جامعه می‌باشد.
گرچه پرداختن به تمام کارکردهای مسجد از صدر اسلام تاکنون در این نوشتار نمی‌گنجد؛ ‌اما معرفی برخی از کارکردهایی که هم اینک در بسیاری از مساجد قابل اجرا است، خالی از فایده نخواهد بود: