1. آموزشی
روزگاری مسجد، یگانه پایگاه مهم آموزشی در کشورهای اسلامی بوده است. متأسفانه مسئله آموزش در مساجد کمرنگ شده و مناسب است با برنامهریزی و متناسب با امکانات موجود و استفاده از کارشناسان، برنامههایی از قبیل: آموزش احکام و قرآن، مخصوصا برای بانوان و نوجوانان و پاسخ به سؤالات و... برگزار گردد.
جایگاه جلسات علمی و آموزشی در مسجد از نگاه پیامبر اکرم(ص) به مراتب والاتر و ارجمندتر از جلسات دعا است؛ چنانکه در روایت است که روزی رسول خدا(ص) به مسجد وارد شدند. در مسجد، دو مجلس جداگانه برپا بود. گروهی در حال یاد دادن و فراگرفتن دانش بودند و جمعی نیز به دعا و راز و نیاز با خداوند مشغول. پیامبر(ص) فرمود: هر دو گروه به سوی نیکی گام برمیدارند؛ دستهای خدا را میخوانند و گروهی نیز آموزش میبینند و نادانان را تعلیم میدهند؛ ولی این گروه (تعلیم و تعلم) کار برتری انجام میدهد. من نیز به منظور آموزش دادن مردم مبعوث شدهام. آنگاه پیامبر(ص) در میان گروهی که سرگرم آموزش بودند، نشست.[1]
البته توجه به این نکته لازم است که در مسجد هر آموزشی توصیه نمیشود؛ چنانکه امام کاظم(ع) میفرماید: رسول خدا(ص) وارد مسجد شدند و متوجه گردیدند که گروهی اطراف مردی حلقه زدهاند، پرسیدند: این مرد کیست؟ گفتند: علامه است. فرمود: علامه چیست؟ گفتند: آگاهترین مردم نسبت به اصل و نژاد عرب، سرگذشت آنان، روزگار جاهلیت و اشعار عربى. پیامبر(ص) فرمود: «ذَاکَ عِلْمٌ لَا یَضُرُّ مَنْ جَهِلَهُ وَ لَا یَنْفَعُ مَنْ عَلِمَهُ ثُمَّ قَالَ النَّبِیُّ 9 إِنَّمَا الْعِلْمُ ثَلَاثَةٌ آیَةٌ مُحْکَمَةٌ أَوْ فَرِیضَةٌ عَادِلَةٌ أَوْ سُنَّةٌ قَائِمَةٌ وَ مَا خَلَاهُنَّ فَهُوَ فَضْلٌ؛[2] این دانشیاست که هر که نداند، زیانی برایش ندارد و هر که فراگیرد، نفعی برایش نبخشد، سپس پیامبر خدا (ص) فرمود: همانا علم سه چیز است: آیة محکمه (اصول اعتقادی)، فریضة عادله (علم اخلاق) و سنت قائمه (مسائل فقهی و دیگر علوم مورد نیاز جامعه)،غیر از اینها فضل است.» یعنی فراگرفتنش خوب است؛ ولی اگر کسی نداند عیبی بر او نیست.
2. فرهنگى
پس از نقش عبادی و آموزشى،نقش فرهنگى در بین دیگر نقشها و کارکردهای مسجد، دارای بیشترین اهمیت میباشد. پیامبر اسلام(ص) محیط مسجد را کاملاً فرهنگى میدانستند، تا جایی که در حضور آن حضرت و با اجازة ایشان برخی مسابقات برگزار میشد و حضرت ضمن ابراز خرسندی از این کار، با حوصله و بردباری کامل از چنین مسایلی استقبال میکردند.[3] گرچه امروزه مراکز آموزشی و فرهنگى گسترش یافته است؛ اما نباید از این کارکرد مهم مسجد و بارور نمودن فرهنگى آن غافل شد. برگزاری جلسات شبی با قرآن، مسابقات، کتابخوانی و... از جمله برنامههایی هستند که میتوان با حمایت مسئولین منطقه به اجرا درآورد. همچنین حضور امام جماعت مدتی قبل و بعد از نماز در مسجد برای پرسش و پاسخ، مشاوره و... شرایطی ویژه جهت رشد فرهنگى مردم را به وجود میآورد.
3. تبلیغى
هدف از تبلیغ، رشد و افزایش معرفت دینی مردم و آشنا کردن آنان برای ادای وظایف دینی و اسلامی میباشد. با رجوع به سیرة تبلیغى رسول خدا(ص) مشخص میشود که ایشان سه نوع مرکز تبلیغى داشتهاند:
الف. مراکز تبلیغاتی موقت:
این مراکز مربوط به زمان یا مکانهایی است که مسجدی وجود نداشت و حضرت از خانة بعضی اصحاب برای اقامة نماز و تبلیغ دین استفاده مینمود.
ب. مراکز تبلیغاتی سیار:
نظر به پراکندگی قبایل عرب، حضرت مجبور بودند شخصاً به اماکن مختلف سفر کرده و از نزدیک، پیام خویش را به مردم آن مناطق برسانند. هم اینک برخی از روستاها و نیز قبایل عشایری کشورمان از نعمت روحانی محرومند و مناسب است که روحانیونِ نزدیک به این مناطق با هماهنگی برخی ادارات یا افراد متدین، وسیلة نقلیهای تهیه و به این مناطق سرکشی نمایند.
ج. مراکز تبلیغى اصلی و ثابت:
شاید هیچ پایگاهی به اندازة «مساجد» در تبلیغ اسلامی ایفای نقش نکرده باشد؛ از زمان رسول خدا(ص) تاکنون اذان،نماز، وعظ و خطابه از مهمترین برنامههای مساجد بوده و میباشد.
اما باید توجه داشت که در زمان کنونی وعظ و سخنرانیهای طولانی علاوه بر اینکه موجب خروج بسیاری افراد از مسجد میشود، نتیجهای در پی نخواهد داشت، از اینرو به نظر میرسد باید سخنرانیها مخصوصاً سخنرانیهای هفتگی و مستمر بسیار کوتاه و حتی المقدور به صورت پرسش و پاسخ صورت پذیرد.
در سیرة پیامبر اسلام(ص) میبینیم که آن حضرت برای جلوگیری از خستگی شنوندگان فقط برخی از روزها موعظه میفرمود؛ عبدالله بن مسعود میگوید: «کَانَ النَّبِیُّ9 یَتَخَوَّلُنَا بِالْمَوْعِظَةِ فِی الْاَیَّامِ کِرَاهَةَ السَّامَةِ عَلَیْنَا[4]؛ رسول خدا(ص) از آن رو که مبادا ما (شنوندگان) خسته و ملول شویم، برخی از روزها ما را موعظه میفرمودند.»
همچنین آن حضرت دیگران را نیز به آسان گرفتن در تبلیغ سفارش مینمودند: «یَسِّرُوا وَ لاَ تُعَسِّرُوا وَ بَشِّرُوا وَ لاَ تُنَفِّرُوا؛[5] آسان بگیرید، سختگیر مباشید، بشارت بدهید و مردم را گریزان نسازید.»
تردیدی نیست که کار تبلیغى در مسجد سرشار از مایههای معنوی و روحانی است. آموزههای الهی کسانی را که اندک زمینهای برای هدایت دارند، شیفته و شیدای اسلام مینماید. به عنوان نمونه: یکی از دوستان که جزء مبلغین بسیار موفق اوائل انقلاب است، جوانان بسیاری را از طریق مسجد، جذب حوزة علمیه نموده است که بسیاری از آنها به عنوان امامجمعه، مدیر فرهنگى و حوزوی و... مشغول فعالیت میباشند که همگی مرهون جذب جوانان به مسجد است.
در اینجا لازم است به یک موضوع بسیار مهم در تبلیغات مسجد اشاره کنیم و آن تبلیغ مکارم اخلاق است.
در طول تاریخ کلاسهای ویژة اخلاق [فردى، اجتماعى، خانواده و...] در اوقات تعطیل و فراغت عمومی توسط علمای گذشته در مساجد برگزار میشده است. هم اکنون نیز چنین برنامهای در برخی شهرهای بزرگ همچون: قم، اصفهان و مشهد، توسط علما و در برخی شهرهای کوچکتر با استفاده از اساتید وروحانیون مجرب و متخلّق به اخلاق که گرایش عمومی مردم به آنان بیشتر است برگزار و مورد استقبال قرار گرفته است. مناسب است چنین برنامهای متناسب با استقبال مردم در ضمن برنامههای مسجد، هفتهای یا ماهی یکبار انجام پذیرد. همچنین بیان احادیث و نکات اخلاقی «یک دقیقهای» از ائمه هدی7و زندگانی بزرگان دین، بین دو نماز مغرب و عشا بسیار اثرگذار و جذاب میباشد.
4. اجتماعى
اساس دین اسلام بر اجتماعى بودن قرار گرفته است تا انسان را از زندگی فردى و عزلت برهاند. به همین جهت میبینیم اسلام عزلت و تنهایی همراه با راز و نیاز اعتکاف را نیز در میان جمع، آن هم در مسجد جامع مورد سفارش قرار میدهد.
اصولاً یکی از علل تأکیدات پیامبر اسلام(ص) و ائمه معصومین: بر حضور در نماز جماعت به صورت صفوف فشرده و منسجم، ایجاد روحىة تعاون در میان نمازگزاران و افزایش بُعد اجتماعى مسلمانان در کنار انجام اعمال عبادی آنان میباشد. و این حضور میتواند از هرج و مرج و عنان گسیختگی که جامعه به مرورِ زمان دچار آن میشود، جلوگیری کند و تشکیل این اجتماعات در مکان مقدس مسجد، باعث میشود تا مؤمنین تحت توجه و ارشاد عالمان و مبلغان دینی قرار گیرند.[6]
از سوی دیگر، با نمایش همبستگی و پیوستگی مسلمانان در مسجد، همدلی و همراهی آنان همه روزه اعلام میگردد. همچنین مسجد عامل مهمی برای آشنایی با مؤمنین و اطلاع از حال یکدیگر و کمک در وقت نیاز و دعا در وقت گرفتاری یکدیگر میباشد. همچنین مسجد پایگاهی نیرومند در جهت انفاق و خیرات در راه خدا و برطرف کردن نیاز نیازمندان و مرکز مبارزه با ظلم حاکمان جور و انسجام نیرو و امکانات به منظور تداوم مبارزات و حفظ دستاوردها و پیروزیها به شمار میرفته و میرود. امام رضا(ع) میفرماید: «إِنَّمَا جُعِلَتِ الْجَمَاعَةُ لِئَلَّا یَکُونَ الْإِخْلَاصُ وَ التَّوْحِیدُ وَ الْإِسْلَامُ وَ الْعِبَادَةُ لِلَّهِ إِلَّا ظَاهِراً مَکْشُوفاً مَشْهُوداً لِأَنَّ فِی إِظْهَارِهِ حُجَّةً عَلَى أَهْلِ الشَّرْقِ وَ الْغَرْبِ لِلَّهِ وَحْدَهُ وَ لِیَکُونَ الْمُنَافِقُ وَ الْمُسْتَخِفُّ مُؤَدِّیاً لِمَا أَقَرَّ بِهِ یُظْهِرُ الْإِسْلَامَ وَ الْمُرَاقَبَةَ وَ لِیَکُونَ شَهَادَاتُ النَّاسِ بِالْإِسْلَامِ بَعْضِهِمْ لِبَعْضٍ جَائِزَةً مُمْکِنَةً مَعَ مَا فِیهِ مِنَ الْمُسَاعَدَةِ عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوَى وَ الزَّجْرِ عَنْ کَثِیرٍ مِنْ مَعَاصِی اللَّهِ عَزَّ وَ جَل؛[7] [نماز] جماعت بدان جهت مقرر شده است تا اخلاص، توحید، اسلام و پرستش خدا همگی ظاهر، آشکار و مشهود باشند؛ زیرا در آشکار کردن این امور، حجت خدای یگانه بر اهل خاور و باختر موجود میباشد. همچنین [بهخاطر آن باید احکام اسلام آشکارا عملی گردد و بر انجام آن مراقبت کنند] تا منافق و سست دین نیز آنچه را [به زبان] بدان اقرار کردهاست، به جای آورد و اسلام و مراقبت بر آن را اظهار کند. و برای آنکه گواهی دادن مردمان به مسلمانی یکدیگر، روا و ممکن باشد. همچنین مساعدت در نیکوکاری و تقوا و جلوگیری از بسیاری از نافرمانیهای خداوند عزیز و جلیل [با حضور در نماز جماعت محقق میشود].»
بنابراین با توجه به این سخن گهربار، کارهایی مانند جمعآوری کمک برای نیازمندان، پرداخت وام، اعطای خدمات درمانى، اقدامات برای تسهیل ازدواج جوانان،برنامهریزی برای عیادت و سرکشی از بیماران مخصوصاً بیماران اهل مسجد و اموری از این قبیل، همگی از مصادیق تعاون بر «برّ و تقوا» است.
5. سیاسى
یکی از کارکردهای مهم مسجد، کارکرد سیاسى است که از زمان رسول خدا(ص) بر آن تأکید شده و هماکنون نیز اهمیت آن کاملا مشخص است. بر همین اساس، آن حضرت پس از بنیانگذاری نظام اسلامى، مسجد را که مرکزی عمومیو محل تجمع مسلمانان برای ادای فرایض دینی بود، به عنوان پایگاه حکومت و نهاد سیاسى اسلام برگزید. در دورههای بعد نیز بیشتر امور سیاسى آن روز مانند معرفی خلیفه، مراسم بیعت با وى، عزل و نصب استانداران و کارگزاران و... در مسجد صورت میگرفت.
در دوران انقلاب اسلامی ایران پس از محور اعتقادی و عبادى، پررنگترین، فعالترین و بارزترین بخش کار مساجد در محور سیاست بوده است؛ چرا که مساجد در آگاهی و بیداری تودهها در دوران قبل و بعد از انقلاب نقش مؤثری داشتهاند و هماکنون نیز استعمارگران جهان از مسجد بیش از هر نهاد انقلابی میترسند.
حضرت امام خمینی ; در تبیین بعد سیاسى مسجد میفرمایند: «اما راجع به اسلام، شروع کردند تبلیغات کردن به اینکه اسلام یک مکتبی است که میگوید: ملایم، کمکم. لابد پیش میآیند،یک مکتبی است که مربوط به دعا و ذکر و یک روابطی مابین مردم و مابین خالق و سیاست، کاری به آن ندارد،اسلام به حکومت کاری ندارد، به سیاست کاری ندارد،این را آنقدر تبلیغات روی آن کردند که در جامعه خود روحانیت هم به خورد آنها هم دادند که بسیاری از آنها هم همین اعتقاد را پیدا کردند.... که روحانی مسجد برود و نماز بخواند و عرض میکنم از این صنف کارها؛ درس بگوید و مباحثه بکند و آن آداب شرعیه را به مردم نشان دهد. آنهادیدند که نماز روحانیون و نماز اسلام هیچ به آنها ضرر ندارد، هرچه میخواهند نماز بخوانند.»[8]
6. جهادى
بررسی کتب تاریخی به خوبی روشنگر آن است که از ابتدای اسلام تمامی فعالیتها از جمله: گردآورى، تجهیز، سامان دهی و تجمع نیرو به هنگام احساس خطر و بیم از تعرض دشمن، در مسجد صورت میپذیرفته است. مسجد نه تنها محل اعزام نیروها و طرح نقشههای جنگی بوده، بلکه رسول خدا(ص) دستور میدادند در صورت وجود مسجد، چادر فرماندهی ایشان را در کنار آن نصب کنند؛ به طوری که در جنگ با «بنی نضیر» به بلال دستور داد تا خیمة ایشان را در کنار مسجد کوچکی نزدیک آن محل نصب کنند؛ اما زمانی که آن خیمه مورد شناسایی و هدف تیر دشمن قرار گرفت، حضرت فرمودند تا خیمه را به کنار «مسجد فضیخ» منتقل نمایند تا از تیررس دشمن به دور باشد.[9]
آنچه در طول مبارزات و فعالیتهای انقلابی در عصر حاضر و در دوران قبل، حین و بعد از انقلاب اسلامی ایران روشن گشت، آن است که مساجد تنها جایگاهی هستند که در جوّی آکنده از وحدت، اخوّت و معنویت،نیروهای مبارز، مؤمن و شجاع را در خود جای داده و از این طریق، در جهت بیداری و آگاهی بخشی به گروههای مختلف مردمى، رسالت خویش را عینیت بخشیده است. به همین دلیل است که دشمنان از مساجد به عنوان مراکز نیرومند پشتیبانی انقلاب و ستاد عملیاتی رهبر انقلاب اسلامى، در هراس و وحشت بوده و بارها مساجد را آماج حملات خود قرار دادهاند و هم اینک نیز دشمنان داخلی و خارجی در صدد دور کردن مردم به خصوص جوانان از مساجد میباشند.
بتشکن زمان، امام خمینی ; با درک این حساسیت دشمنان،بارها خطر جدایی انقلاب از مساجد را مورد تأکید قرار داده و فرمودهاند: «اگر این مسجد و مرکز ستاد اسلام قوی باشد، ترس از فانتومها نداشته باشید! ترس از آمریکا و شوروی و اینها نداشته باشید! آن روز باید ترس داشته باشید که شما پشت کنید به اسلام،پشت کنید به مسجد.»[10]
7. رسانهاى
یکی از نیازهای مهم بشر،وسایل ارتباطی است تا انسانها را از اخبار مهم مطلع ساخته و آنان را در حوادث به یاری یکدیگر طلبیده و از حملة دشمنان آگاهی داده، آنان را آمادة دفاع نماید. دین مبین اسلام از 1400 سال پیش این نیاز را در نظر گرفته و مکانی به نام «مسجد» را به عنوان پایگاه ارتباطی بسیار مهم در افزایش پیوندهای انسانی و توسعة فرهنگى اسلام معرفی کرده است. به همین دلیل کارکرد رسانة ارتباط جمعی با همة تحولات تکنیکى،زمانی قرین توفیق قلمداد میشود که بتواند عمیقترین ارتباط و پیوند را با مخاطب برقرار سازد که این ویژگی فقط در مسجد یافت میشود.
هر چند ممکن است چنین تلقی شود که با وجود وسایل ارتباط جمعی پیشرفتة امروزى، این نقش مساجد، اهمیت قبلی خود را از دست داده است؛ ولی گسترش مساجد در تمامی نقاط شهری و روستایی از یکسو و از سوی دیگر،حرمت،قداست و معنویت خاصی که مسجد نزد مسلمانان دارد، سبب شده است تا مساجد نقش مهم و غیر قابل انکار خود را در این کارکرد ایفا نمایند.
در اینجا مناسب است به برخی ویژگیهای خاص رسانهاى مسجد اشاره میشود:
1. پیام مسجد، همگانی بوده و اخبار خصوصی و محرمانه ندارد؛ به خلاف برخی رسانهها.
2. مسجد، پیام منفی ندارد؛ به خلاف بعضی رسانهها که پیام منفی هم دارند.
3. پیام مسجد، موجب نفوذ در قلبها و افکار مخاطبین میشود؛ به خلاف اخبار تعدادی از رسانهها.
4. پیام مسجد، میتواند انقلابساز باشد؛ ولی اخبار برخی رسانهها انقلابسوز.
5. اخبار رسانهها در روز بعد و یا حتی چند ساعت بعد کهنه میشود؛ به خلاف پیامهای مسجد.
6. در رسانة مسجد، اولویت با پیام دینی و تحت تأثیر احکام دین است؛ اما در اکثر رسانهها اولویت با مسائل اقتصادی و سیاسى است.
شاید هیچ پایگاهی به اندازة «مساجد» در تبلیغ اسلامی ایفای نقش نکرده باشد؛ از زمان رسول خدا(ص) تاکنون اذان،نماز، وعظ و خطابه از مهمترین برنامههای مساجد بوده و میباشد.
7. پیام مسجد، ارشاد و هدایت است؛ به خلاف اخبار برخی رسانهها که فقط اطلاعرسانی است و احیاناً همراه با تخریب و گمراهى.
8. پیامدهنده در مسجد (امام) باید عادل و عالم باشد؛ به خلاف پیامدهنده در بعضی از رسانهها که شرط خاصی نداشته و هر کس میتواند در مقام پیامدهنده باشد.
9. پیامدهندة مسجد، مخاطب را میشناسد و طبق ظرفیت او پیام میدهد؛ ولی رسانهها عمدتاًبه هر گیرندهای پیام میدهند.
10. پیام مسجد آرامشبخش است؛ به خلاف عمده رسانهها.
11. در طول تاریخ مساجد واقعی (نه مساجدی مثل مسجد ضرار) مخاطبین خود را از مسیر حق منحرف نساخته است؛ ولی رسانهها معاویه را امیر و حضرت علی(ع) را کافر و امام حسین(ع) را خارجی معرفی کردند.
8. روحى، روانى
اضطراب و نگرانی یکی از بزرگترین مشکلات زندگی انسان و آرامش یکی از گمشدههای مهم بشر است که همواره در جستجوی آن بوده و هست و از آغاز زندگی برای یافتن آن تلاش کرده است.
قرآن کریم با جملهای کوتاه و پرمغز،مطمئنترین و نزدیکترین راه را برای رسیدن به آرامش نشان داده و میفرماید: «اَلَا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»؛[11] «بدانید که با یاد خدا دلها آرام میگیرد.» همچنین میفرماید: «هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ السَّکِینَةَ فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ لِیزْدَادُوا ایمَانًا مَعَ ایمَانِهِمْ»؛[12] «او کسی است که آرامش را در دلهای مؤمنان نازل کرد تا ایمانی بر ایمانشان بیفزایند.»
امام صادق(ع) به مسلمانان سفارش میکنند که به هنگام رویارویی با مشکلات و اندوههای دنیوى، به نماز و مسجد پناه ببرند؛ چنانکه میفرمایند: «مَا یَمْنَعُ أَحَدَکُمْ إِذَا دَخَلَ عَلَیْهِ غَمٌّ مِنْ غُمُومِ الدُّنْیَا أَنْ یَتَوَضَّأَ ثُمَّ یَدْخُلَ الْمَسْجِدَ فَیَرْکَعَ رَکْعَتَیْنِ یَدْعُو اللَّهَ فِیهِمَا أَمَا سَمِعْتَ اللَّهَ یَقُولُ: «وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ»؛[13] هنگامی که اندوهی از اندوههای دنیا یکی از شما را فرا گرفت، چه میشود که وضو گرفته به مسجد داخل شود و دو رکعت، نماز بخواند و در آن دو رکعت، خدا را بخواند [و دعا کند]؛ مگر نشنیدهای که خدا میفرماید: و با صبر و نماز یاری جویید.»
آشنایی با کارکردهای مسجد به ما کمک میکند تا با بهرهگیری از کمترین امکانات در جهت جذب مؤمنین، مخصوصاً جوانان استفاده نموده و سپس از خداوند منان بخواهیم در کلام، عمل و فعالیت ما برکتی قرار دهد تادر نمازگزاران تأثیرگذار باشد. چنانکه بسیاری از مبلغین گرامی با برگزاری جلسات هفتگی برای جوانان باعث شدهاند عدة زیادی از جوانان جذب حوزه شوند یا جزء جوانان بسیار خوب و مورد تأیید در آن منطقه گردند.
ذکر این نکته ضروری است که تأثیر فعالیتهای فرهنگى دینی معمولاً دراز مدت است و نباید انتظار داشت آثار یک برنامه در مدتی کوتاه ظاهر گردد؛ به عنوان مثال میبینیم تلاش مردم به رهبری امام خمینی ;، برای برپایی انقلاب پس از سالهای متمادی نتیجه بخشید و نظام اسلامی به ثمر نشست.
پی نوشت ها:
[1]. خَرَجَ 9 فَإِذًا فِی الْمَسْجِدِ مَجْلِسَانِ مَجْلِسٌ یَتَفَقَّهُونَ وَ مَجْلِسٌ یَدْعُونَ اللَّهَ وَ یَسْأَلُونَهُ فَقَالَ کِلَا الْمَجْلِسَیْنِ إِلَى خَیْرٍ أَمَّا هَؤُلَاءِ فَیَدْعُونَ اللَّهَ وَ أَمَّا هَؤُلَاءِ فَیَتَعَلَّمُونَ وَ یُفَقِّهُونَ الْجَاهِلَ هَؤُلَاءِ أَفْضَلُ بِالتَّعْلِیمِ أُرْسِلْتُ ثُمَّ قَعَدَ مَعَهُمْ (بحارالانوار، علامه مجلسى، مؤسسة الوفاء، بیروت، 1404 هق، ج 1، ص 206).
[2]. الکافى، ثقة الاسلام کلینى، دار الکتب الاسلامیه، تهران، ج 1، ص 32.
[3]. آیین مسجد، محمد علی موظف رستمى، گویه، اول، تهران، 1381، ج 2، ص 27 28.
[4]. رواه البخاری فی کتاب العلم، باب: ما کان النبی9 یَتَخَوَّلَهُمْ بِالْمَوْعِظَةِ وَ الْعِلْمِ.
[5]. عوالی اللئالى، ابن ابی جمهور احصایى، انتشارات سید الشهداء7، قم، 1405 ق، ج 1، ص 381.
[6]. آیین مسجد، محمد علی موظف رستمى، ج 2، ص 63.
[7]. وسائل الشیعه، شیخ حر عاملى، مؤسسه آلالبیت:، قم 1409 ق، ج 8، ص 287.
[8]. فصلنامه حضور، شماره 50، ص154.
[9]. آیین مسجد، ج 2،ص 75 81.
[10]. صحیفه نور، مرکز فرهنگى انقلاب اسلامی، ج12، ص234.
[11]. رعد/28.
[12]. فتح/4.
[13]. مجمع البیان فی تفسیر القرآن،علامه طبرسى، انتشارات ناصر خسرو، تهران، 1372، ج 1، ص 217.
مبلغان :: شهریور و مهر 1388 - شماره 120