نقش و عملكرد مسجد در تربيت

كوتاه سخن آن كه يكى از نقش هاى اساسى مسجد آن است كه زمينه عبادت پر حضور و خالصانه را فراهم نمايد تا مؤمنان در آن جا با پرداختن به نماز و ذكر و دعا، زنگار غفلت از دل و جان بشويند و با خداوند متعال ـ به معناى واقعى كلمه ـ انس بگيرند.

ابعاد تربيتى مسجد به گونه اى با ابعاد عبادى آن مرتبط است; زيرا عبادت پرورش دهنده روح و روان آدمى بوده و پاسخ به آن در واقع، پاسخ به يك نياز طبيعى و مهم اوست. كسى كه نيازهاى جسمى و روانى خود را به طور منطقى پاسخ گويد شخصيتى متعادل مى يابد.

عبادت و راز و نياز با خداوند نياز واقعى و فطرى هر انسان و مكمّل، بلكه مقوم شخصيت اوست. گرچه عبادت در هر مكانى اين نياز روحى را به طور نسبى تأمين مى كند، ولى اين نياز در مسجد و عبادتگاه بهتر و كامل تر تأمين مى شود. بر اين پايه، انسان بنا به فطرت خويش، معبد و مسجد را دوست مى دارد و بدان عشق مىورزد.

پژوهش هاى تاريخى نشان مى دهد كه معبد با انسان هم راه و هم زاد بوده است. از اين رو، معصومان(عليهم السلام) در سخنان خويش، مسجد را آشيانه و پناهگاه مؤمن بر شمرده اند;⁴ پناهگاهى كه انسان در آن از دغدغه و اضطراب فاصله مى گيرد و به آرامش و سكون دست مى يابد. امام صادق(عليه السلام) به مسلمانان سفارش مى كند كه هنگام رويارويى با مشكلات و اندوه هاى دنيوى، به نماز و مسجد پناه ببرند.⁵ بدين روى، از يك نگاه، جنبه هاى عبادى مسجد را مى توان در شمار نقش تربيتى آن نيز به شمار آورد.

مسجد با ايجاد آشنايى و پيوند ميان مؤمن با نخبگان و صالحان جامعه، بسترى مناسب براى پرورش و تربيت روحى، اجتماعى وى فراهم مى كند. در مكتب تربيتى اسلام و بسيارى از مكتب هاى تربيتى ديگر، «انزواطلبى» و «جمع گريزى» بيمارى روحى شناخته مى شود، در حالى كه اجتماعى بودن و جمع گرايى ـ در حد معقول آن ـ نشانه سلامت روح و روان انسان و تعادل فكرى او به حساب مى آيد. مسجد با فراخوانى پيوسته مسلمانان به جمع، روح جمع گرايى، انعطاف و نظم پذيرى را در آنان تقويت مى كند. افزون بر آنچه گذشت، مسجد معمولاً جايگاه طرح مشكلات و مباحث اجتماعى است و به طور طبيعى، با حضور در چنين مكانى روح تعهد و دردمندى در فرد ايجاد مى شود.

آنچه اكنون به عنوان «معبد» در ديگر اديان مطرح است، ارتباطى عميق و ريشه دار با جامعه و مسائل اجتماعى ندارد. اما مسجد در ارتباط با مسائل اساسى و بنيادين جامعه، نهادى مؤثر و داراى جايگاه است. مسجد كانون رايزنى و مشورت است. خداوند متعال پيامبر خويش را فرمان داده تا در كارهاى مهم، با مردم مشورت كند: «و شَاوِرهم فِى الامرِ.» (آل عمران: 159) مسجد، پايگاهى است كه رسيدن بدين مهم را عملى مى سازد. از اين رو، نويسندگانى كه مسجد را «مجلس شوراى مسلمانان» نام نهاده اند، سخنى گزاف نگفته اند.

رسم مسلمانان در زمان پيامبر(صلى الله عليه وآله) اين بود كه هرگاه حادثه اى مهم رخ مى داد، منادى ندا مى داد: «الصلاةُ جامعة»; يعنى: براى نماز در مسجد جمع شويد. اين جمله براى مردم آن زمان معنايى خاص داشت. مسلمانان از اين ندا مى فهميدند كه يك امر الهى مطرح است.

ابن سعد در الطبقات الكبرى به نقل از سعيدبن مسيّب گفته است: «پيش از تشريع اذان، مردم را با نداى "الصلاةُ جامعة" به مسجد و نماز جماعت فرامى خواندند. پس از آن كه اذان تشريع شد با جمله مزبور، مردم را در غير اوقات نماز، براى كارهاى مهم به مسجد فرامى خواندند».⁶ شواهدگويايى نشان مى دهد كه مسلمانان حتى در خصوص مسائل نظامى نيز در مسجد به مشورت مى پرداختند.⁷

مسجد خانه آشنايى با دردها و مشكلات اجتماعى و چاره انديشى براى رفع آن هاست. امام خمينى(رحمه الله) در گفتارى، اين نقش مسجد را مورد تأكيد قرار داده، مى فرمايد: «اين مسجدالحرام و مساجد ديگر در زمان رسول اكرم(صلى الله عليه وآله) مركز جنگ ها و سياست ها و مركز امور اجتماعى و سياسى بوده; اين طور نبوده است در مسجد پيامبر، همان مسائل عبادى نماز و روزه باشد، مسائل سياسى اش بيش تر بوده. اسلام مى خواهد كه مردم آگاهانه براى مصالح مسلمين در آن جا فعاليت كنند.»⁸

مسجد پايگاه عمومى مسلمانان و محل حضور قشرهاى گوناگون است. از اين رو جايگاه مناسبى است براى تعاون اجتماعى مسلمانان و مشاركت آنان در رفع نارسايى هاى اجتماعى. مسجد در جايگاه اصيل خود، يك الگوى ارزش گذارى است، ارزش هاى فراموش شده در مسجد مطرح مى شود. در مسجد پيامبر(صلى الله عليه وآله)، گاهى كسانى يافت مى شدند كه نه تنها از جهاد و ايثار بويى نبرده بودند، بلكه از راه هاى گوناگون، نفاق و دودستگى را در جامعه ترويج مى نمودند و عملاً با پيامبر(صلى الله عليه وآله) به رويارويى مى پرداختند. اما با اين حال، انتظار داشتند در مسجد جايگاهى والا داشته باشند. امين الاسلام طبرسى در تفسير خود، مى نويسد: عده اى از «مؤلفة قلوبهم» نزد پيامبر(صلى الله عليه وآله) آمدند و درخواست كردند در بالاى مجلس بنشيند و فقيران و خرقه پوشان مانند سلمان، ابوذر، صهيب، عمّار و خبّاب را از خود دور كند تا آن ها خود در كنار پيامبر(صلى الله عليه وآله) باشند; زيرا حضور اين افراد و مجالست آن ها با رسول خدا(صلى الله عليه وآله)، مانع از شركت ايشان در محضر پيامبر(صلى الله عليه وآله) و همنشينى با حضرت مى گرديد. با مطرح شدن اين درخواست، آيه 28 سوره كهف نازل گرديد: «وَ اصبِر نَفسكَ مَع الّذينَ يَدعُونَ رَبَّهُمِ بالغدّوةِ و العَشىِّ يُريدونَ وَجهَهُ وَلاتَعدُ عَيناكَ عَنهم تُريدُ زينةَ الحيوةِ الدّنيا و لاتُطِعٌ مَن اَغفلنا قلبَهُ عَن ذِكرِنا و اتَّبعَ هَويهُ و كانَ اَمرُه فُرُطاً»; شكيبا ساز خويش را با آنان كه پروردگار خود را صبح گاهان و شبان گاهان مى خوانند و رضاى او را مى طلبند و يك لحظه از آنان چشم مپوش كه به زينت هاى دنيا مايل شوى و هرگز از آنان كه دل هايشان را از ياد خود غافل كرديم و تابع هواى نفس شدند و به تبه كارى پرداختند، متابعت مكن.⁹

مسجد هرچند يك واحد اجتماعى كوچك، ولى نماد يك جامعه اسلامى و نمونه عينى حاكميت ارزش هاى اسلامى است. بنابراين، تحقق ارزش هايى از قبيل تقوا، علم، جهاد، برادرى، مساوات و عدالت بايد از مسجد آغاز شود.

از ديگر جنبه هايى كه به نقش مسجد در زمينه هاى اجتماعى و سياسى مربوط مى شود، نقشى است كه اين نهاد مقدس در گسترش عدالت در ابعاد گوناگون آن و مبارزه با ظلم و بى عدالتى ايفا مى كند. از هنگامى كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) مسجد را بنا نهادند، همواره آنان كه مورد تعدى و ستم قرار مى گرفتند به مسجد پناه مى آوردند و داد مظلومان از ظالمان در مسجد ستانده مى شد. قضاوت هاى اميرالمؤمنين(عليه السلام)در «دكّة القضاء» مسجد كوفه در امتداد همين نقش مسجد بوده است.

در بعد عدالت اجتماعى نيز مسجد همواره كانون مبارزه با ستم و بى عدالتى بوده است. به عنوان نمونه، مى توان به خطبه آتشين فاطمه زهرا(عليهما السلام)، كه در دفاع از مقام ولايت و مبارزه با ستم بر اهل بيت پيامبر(صلى الله عليه وآله) در مسجد النبى ايراد شد، اشاره كرد.

منبع:سایت معرفت